هه‌لبه‌ست و ڕێویتی: به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ د ناڤبه‌را کوردستان و نه‌مسا یێ ده… هۆزان ئه مين
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ: ژ دوهۆکێ به‌ر ب غراتسێ: ئه‌ردنیگاریا دل
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ نه ته‌نێ ل سه‌ر وه‌لاتێ خوه دنڤیسه؛ ئه‌و دهێله کو خوه‌نده‌ڤان هه‌ست بکن کو کوردستان وه‌لاتێ هه‌ر که‌سی یه.
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ هه‌لبه‌ستڤانه‌ک ئه کو وه‌لاتێ خوه د چه‌نته‌یه‌کێ ده هلدگره… و هه‌لبه‌ستێن خوه ل سه‌ر دیوارێن جیهانێ دنڤیسه.
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ: ئه‌ز خه‌یال دکم کو ل وه‌لاتێ خوه ژ کافه‌یان بێتر پرتووکخانه‌یان ببینم.
د دلێ باژاره‌کی که‌ڤنار ل دییاربه‌کرێ (ئامه‌د)، کو کۆلانێن ته‌نگ درێژ دبن و ده‌نگڤه‌دانێن ده‌مێ ده‌نگ ڤه‌ددن، ئه‌م ب ڕێوی و نڤیسکارێ کورد به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ ئه‌ل-مه‌زووری ڕه ڕوونشتن. ل به‌ر مه، فنجانه‌ک قه‌هوه ب بێهنه‌ک تووژ که‌لاندی، و ڕۆناهیا زێرین ئا ڕۆژێ ژ په‌نجه‌ره‌یێن دارین ده‌رباس دبوو، مینا کو ڕووپه‌له‌ک نوو د پرتووکا ڕێویتیێن ژیانا وی ده ڕۆنی بکه.
مه ل سه‌ر ڕێویتیێن وی، هه‌لبه‌ستێن وی، وه‌رگه‌رێن وی، ئه‌زموونێن وی یێن بێداوی و شێوازا وی یا ڤه‌گۆتنێ یا بالکێش ئاخڤی.
خه‌یال بکن کو ئه‌و به‌هسا پاریسێ دکه ده‌ما سه‌رێ سبێ، بازارێن وێ یێن قه‌ره‌بالخ و د ئێڤارێ ده ده‌نگێ موزیکژه‌نان ڤه‌دبێژه. پشتره ئه‌و مه دبه گوندێن فاسێ کو ژن ل ور هری درێسن و زارۆک د کۆلانێن شین ئێن شه‌فشاون ده دره‌ڤن، هه‌ر جهه‌ک ده‌رسه‌ک مرۆڤی پێشکێش دکه.
ل هه‌ر باژارێ کو ئه‌و سه‌ردانا وێ دکه، ئه‌ل-مه‌زووری هه‌ڤدیتنێن خوه ب مرۆڤێن ئاسایی، خزان، جۆتکار، هونه‌رمه‌ند و زارۆکێن کۆلانان ڕه ڤه‌دبێژه - کو هه‌مییان به‌شداری ئاڤاکرنا پرتووکا وی یا هوندورین ئا ل سه‌ر جیهانێ بوونه.
ده‌ما کو ئه‌م ل ئامه‌دێ داخڤن، ئه‌م کۆلانێن ته‌نگ ئێن ئه‌ندولوسا که‌ڤن، کافه‌یێن زندی یێن قاهیره‌یێ و گۆلێن زه‌لال ئێن نه‌مسایێ خه‌یال دکن، مینا کو ئه‌م ڕێویتیا وی د ناڤ خێزان ده دژین. د یه‌ک ژ هه‌لبه‌ستێن وی ده، ب ناڤێ "ئه‌م ئێ هه‌موو ڕۆژه‌کێ بمرن"، ژ به‌رهه‌ڤۆکا هه‌لبه‌ستێن وی یا هه‌ری داوی کو ل سلێمانیێ هاتیه وه‌شاندن، "زارۆکێن کوردان... تویته‌که خه‌مگینیێ"، به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ دنڤیسه:
ئه‌م ئێ هه‌موو ڕۆژه‌کێ بمرن - پادیشاه، قه‌هره‌مان، خزان، خایین، که‌ر و گور. وێ ده‌مێ مرن دێ ناڤه‌ک هه‌به، و ئه‌و ناڤ دێ شه‌رمه‌زاری به ئان ژی هه‌رده‌می به!
مه ب هه‌لبه‌ستێ ده‌ست پێ کر، ژ به‌ر کو هه‌لبه‌ست پێدڤیا مه یه. ب ڕێیا وێ، ئه‌م ئێش و تراژه‌دیێن خوه دیار دکن، وان که‌دی دکن دا کو ئه‌م ته‌ڤی مه‌زناهیا کاره‌سات و ئێشێن کو ب سه‌رێ مه تێن، بکاربن ب هه‌ڤ ڕه بژین. هه‌لبه‌ست گیانێ پاقژ دکه مینا دلۆپه‌ک ئاڤا پاقژ کو ل سه‌ر په‌لێ پاییزێ دکه‌ڤه، ل به‌ر که‌تنێ یه. و گاڤا ئه‌و ب هه‌ڤ ڕه دکه‌ڤن، سه‌نفۆنیه‌ک مه‌زن چێدبه، ژ باندۆرا هێسترا شیرین ل سه‌ر په‌لێ هه‌تا کێلیا کو ئه‌و هه‌ردو ل ئه‌ردێ دخن، واته‌یێن هه‌ری خوه‌شک ئێن په‌یڤان ددن، چه‌رخا ژیانێ د که‌تن و ژ نوو ڤه شینبوونێ ده نیشان ددن.
ئه‌و هه‌لبه‌ستڤان ئه کو خوه‌زایا ئاخا خوه ڤه‌دبێژه و تینه بیرا خوه، کو ب چیرۆکێن باڤ و کالێن خوه ڤه گرێدایی یه. به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ هه‌لبه‌ستڤانێ بریندار ئێ کورد، کو چیرۆکا وی ل مووسلێ ده‌ست پێ کر، باژاره‌ک کو ئه‌و وه‌کی یه‌ک ژ خوه‌شکترین باژاره د دیرۆکێ ده ب ناڤ دکه، ئه‌و ڕێویتی کر گراتس، نه‌مسا، باژاره‌ک کو وی ب قاسی گوندێ خوه یێ پچووک ل کوردستانێ ژ مه ڕه ناس کر، و باژارێن مینا شه‌فشاون ل فاسێ، کو نشته‌جهێن وێ دخوازن ئه‌و ژی یه‌ک ژ وان به. ئه‌و دنڤیسه ژ به‌ر کو ئه‌و ژ ئازادی و مرۆڤاهیێ هه‌ز دکه، و ئه‌و ژ بۆ گه‌لێ خوه، وه‌لاتێ خوه و ئه‌ڤینا خوه یا ژیانێ دنڤیسه.
گه‌رۆکی یه‌ک ژ هه‌وه‌سێن وی یه و ژ بۆ وی بوویه ناسنامه‌یه‌ک که‌سانه، نه‌مازه پشتی کو وی ل سه‌ر وێژه‌یا ڕێویتیێ نڤیساندیه. ئه‌و دبێژه، "رێویتیا من به‌ری کو ئه‌ز لنگێ خوه ده‌ینم سه‌ر نه‌خشه‌یه‌کێ ده‌ست پێ کر. ئه‌و ڕێویتیه‌ک هوندورین بوو، هه‌ولدانه‌ک بوو کو ئه‌ز خوه و جیهانا ل دۆرا خوه فام بکم. هه‌ر باژارێ کو من زیاره‌ت کر، هه‌ر هه‌ڤدیتنا کو من هه‌بوو، نیشانه‌ک خوه‌سته‌که‌ک هوندورین بوو کو به‌ده‌وی و مرۆڤاهیێ کفش بکه، نه ته‌نێ جیه ب خوه."
هه‌لبه‌ستڤان و وه‌رگێر به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ ئه‌ل-مه‌زووری یه‌ک ژ که‌سایه‌تێن وێژه‌یی یێن هه‌ری ناڤدار ئێن کورد ئه، کو ب وه‌رگه‌رێن خوه یێن هێژا ژ چه‌ند زمانان، نه‌مازه ژ کوردی بۆ ئه‌ره‌بی تێ ناسین. وه‌کی دن، وی گه‌له‌ک هه‌لبه‌ستڤانێن نه‌مسایێ وه‌رگه‌راند و ئه‌و ب شێوه‌یێ ئانتۆلۆژیه‌ک هه‌لبه‌ستڤانێن نه‌مسایێ چاپ کرن. ب چالاکی و ته‌ڤگه‌را خوه یا بێوه‌ستان، ئه‌و کاریبوو هه‌لبه‌ستا کوردی ب جیهانێ بده ناسین و به‌ره‌ڤاژی ڤێ. - "هه‌ر گاڤه‌ک کو ئه‌و داڤێژه چیرۆکه‌ک هلدگره، و هه‌ر هه‌ڤدیتن پرۆژه‌یا پرتووکا وی هلدگره. ژ بۆ وی، ڕێویتیا وێژه‌یی نه ته‌نێ داناسینه‌ک ئه‌ردنیگاریێ یه، لێ هه‌ول دده کو مرۆڤاهیێ و جیهانێ ب ڕێیا گۆتن، وێنه و هه‌ستان فام بکه. وێژه‌یا ڕێویتیێ تۆمارکرنا گیانێ به‌ری ئه‌ردنیگاریێ یه." ل گۆری داناسینا وی:
من ده‌ه سال به‌رێ ده‌ما کو ئه‌و د باژارێ دیرۆکی یێ ئامه‌د ل باکورێ کوردستانێ ڕه ده‌رباس دبوو هه‌ڤپه‌یڤینه‌ک پێ ڕه کر. ل سه‌ر سوورێن وێ، مه ل سه‌ر تشتێن کو د هشێ ڕێوییه‌کی ڕه ده‌رباس دبن کو ل هه‌ر ده‌رێ شۆپه‌ک دهێله ئاخڤین. به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ دبێژه کو د ڕێویتیێن خوه ده ئه‌و ل خوه، گیانێ خوه، فکارێن خوه و ل وێنه‌یێن وه‌لاتێ خوه دگه‌ره، ب چه‌نته‌یا خوه یا پشتێ و کۆمه‌ک په‌لێن کاخه‌زێ یێن ڤالا کو ئه‌و چاڤدێریێن خوه ل سه‌ر وه‌لاتێن کو ئه‌و سه‌ردانا وان دکه دنڤیسه. ئه‌و دبێژه کو وێژه‌یا ڕێویتیێ په‌نجه‌ره‌یه‌ک ئه کو ل جیه و دیرۆکێ ب ڕێیا جهێن جوودا دنێره، و ئه‌ڤ وێژه ته‌ڤلیهه‌ڤیه‌ک ژ ڤه‌گۆتنا دیرۆکی و چیرۆکبێژیێ یه دا کو تێگهیشتنه‌ک پێشکه‌فتی یا شارستانیێن کو مرۆڤاهیێ تێ ده ژیایه پێشکێش بکه. د ئه‌نجامێ ده، ئه‌و یه‌ک ژ گرینگترین چاڤکانیێن ئه‌ردنیگاری، جڤاکی و دیرۆکی یه ژی، ژ به‌ر کو نڤیسکارێ ڕێوی ئاگاهیێن خوه ژ چاڤدێریێن خوه و داناسینێن ڕاسته‌راست وه‌ردگره، تشتێن نه‌ناس کفش دکه، دگهیژه ئارمانجێ، ئابیده‌یان ڤه‌دکۆله و ژ دیتنا دیرۆکێ کێفێ دگره.
دڤێ ئه‌م پێشی ڤه‌گه‌رن سه‌ر کۆکێن خوه (د ناڤبه‌را کوردستانێ ده... کۆک و حه‌سره‌ت)
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ د هاویردۆره‌ک گونده‌واری یا کوردی ده مه‌زن بوو کو ب خوه‌زا، ب چیرۆکێن گه‌لێری ده‌وله‌مه‌ند بوو، کو پاشخانه‌یا وی یا هه‌لبه‌ستی یا ده‌ستپێکێ پێک ئانی.
ئه‌و چیا وه‌کی سه‌مبۆلا ڕوومه‌ت و به‌رخوه‌دانێ و گوند ژی وه‌کی بیرانینا باڤ و کالێن خوه و ناسنامه‌یا خوه دبینه. ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ، کوردستان د پرانیا هه‌لبه‌ست و گۆتارێن وی ده، مینا دایکه‌ک گیانی یه. وی زارۆکتی و خۆرتانیا خوه ژی ل مووسلێ ده‌رباس کر، ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ ئه‌م وێ د هه‌لبه‌ستێن وی ده دبینن و چما ئه‌و د دلێ وی ده جیهه‌ک گرینگ دگره.
ده‌ستپێک ژ چیا یه... نه ژ باژێر.
من ژێ پرسی، "وه‌رن ئه‌م ژ به‌رێ ده‌ست پێ بکن، ژ چیایێ کو ته ژ دایک کریه، ژ گوندێ ته یێ یه‌که‌م (شێخ هه‌سه‌ن)... به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ ده‌ما کو چیرۆکا خوه ڤه‌دبێژه ژ کو ده‌ست پێ دکه؟"
ئه‌و دبێژه، "ئه‌زژ ژ ور ده‌ست پێ دکم، ب بێهنا ئه‌ردێ پشتی بارانا ل کوردستانێ. ب کانیه‌ک پچووک کو من د زارۆکاتیێ ده ژێ ڤه‌خوار و خه‌یالا جیهانێ دکر."
هه‌لبه‌ست زوو هات با من، مینا ده‌نگه‌کی هوندرین کو دبێژه: "ژ بۆ بیرانینێ بنڤیسه." من ل سه‌ر داران، ل سه‌ر ئه‌وران، ل سه‌ر دایکا کو ل به‌ندا ڤه‌گه‌را هه‌زکریێن خوه بوو نڤیساند.
من هه‌لبه‌ست ژ پرتووکان فێر نه‌بوو، لێ ژ هه‌سره‌تا. چیا دبستانا من بوون، و ته‌نێتی مامۆسته‌یێ من ئێ یه‌که‌م بوو. ژ کۆلانێن مووسلا که‌ڤن، ژ که‌دا زارۆکاتیێ، ژ دبستانێ، ژ هه‌ڤالان، و ژ هه‌می بیرانینێن من ئێن مووسلێ.
ژ بۆ وێ، کوردستان نه ته‌نێ جهه‌ک ئه، لێ ناسنامه‌یه‌ک، بیرانینه‌ک و ئێشه‌ک خوه‌شک ئه. ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ وی ئه‌و ب خوه ڕه بر هه‌ر جهێ کو ئه‌و سه‌ردانا جیهانێ دکر، هه‌تا کو ئه‌و، وه‌کی هه‌لبه‌ستڤانێ مه‌زن ئێ کورد لاتیف هه‌لمات گۆت، د سرگوونێ ده بوو "بالیۆزێ به‌ده‌ویێ و هه‌لبه‌ستا کوردی".
پشتی کۆچبه‌ریا بۆ ئه‌ورۆپایێ و بجهبوونا ل نه‌مسایێ، جیهه‌ک ڤه‌کریبوون و جهێره‌نگیێ
ده‌ما کو به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ د سالا ۱۹۹۱ئان ده ل نه‌مسایێ ب جه بوو، وی خوه ب جیهانه‌ک ب ته‌ڤاهی جوودا ڕه ڕوو ب ڕوو دیت: ڕێکووپێکی، ئازادی، چاند و ڤه‌کریبوون.
لێ ئه‌و د ڤێ جیهانا نوو ده ئاسمیله نه‌بوو؛ لێ به‌لێ، وی ئه‌و ڤه‌گوهه‌راند جهه‌کی ژ بۆ دیالۆگێ د ناڤبه‌را دو شارستانیان ده. ئه‌و ئالمانی فێر بوو و ده‌ست ب وه‌رگه‌راندنا هه‌لبه‌ستێن نه‌مساوی بۆ ئه‌ره‌بی و کوردی کر. ئه‌و به‌شداری فه‌ستیڤالێن ئه‌ده‌بی و چاندی بوو، و ئه‌ڤ یه‌ک ژی بوو سه‌ده‌ما کو ڕۆژامه‌یێن نه‌مسا وی ب ڤی ناڤی بدن ناسین:
"رێویێ کو ل ڤیانایێ ڕۆژهلات که‌ناند."
ئه‌و دبێژه، "ل نه‌مسایێ، من هه‌لبه‌ستێن خوه یێن هه‌ری خوه‌شک نڤیساندن، کو ژیانا هه‌ڤبه‌ش ئا مرۆڤان پیرۆز دکن، پرێن د ناڤبه‌را گه‌لان ده چێدکن و ڕێیێن دیالۆگێ د ناڤبه‌را شارستانیان ده ڤه‌دکن. من دو پرتووک وه‌شاندن: عجیهان ب چاڤێن کوردانع، عزارۆکێن هندستانێ فێری من کرنع، و علالیش... وه‌لاته‌ک نه ل سه‌ر نه‌خشه‌یێن نه‌فره‌تێع. د داویێ ده، پرتووکا من، ع نه‌مسا ب چاڤێن کوردانع."
ب ڤان پرتووکان، ئه‌ز بووم نه‌ینکه‌ک کو وێنه‌یا کوردان ژ جیهانێ ڕه و جیهانێ ژ کوردان ڕه نیشان دده. د ناڤبه‌را چوون و مایینێ ده، من ژێ پرسی کو ڕێویتی ژ بۆ وی ئیرۆ پشتی ڤان هه‌موو سالان تێ چ واته‌یێ. وی گۆت، "گه‌رۆکی بوویه شێوازه‌ک ژیانێ، نه هۆبی. ل هه‌ر باژارێ کو ئه‌ز سه‌ردانا وی دکم، ئه‌ز په‌رچه‌یه‌ک ژ دلێ خوه دهێلم و په‌رچه‌یه‌ک ژ ڕۆناهیا وی دگرم. د بالافران ده، د ترێنان ده، د کافه‌یان ده، من هه‌لبه‌ستێن خوه یێن هه‌ری خوه‌شک نڤیساندن. ڕێویتی نه ده‌ما کو ئه‌م دگهیژن ب داوی دبه، لێ ده‌ما کو ئه‌م ده‌ڤ ژ ماتمایینێ به‌رددن... و ئه‌ز هین ژی ماتمایی دمینم، مینا زارۆکه‌کی کو جارا یه‌که‌م ده‌ریایێ دبینه.
من ژێ ڕه گۆت، "ما ته ناکۆکیا د ناڤبه‌را سرگوون و وه‌لات ده ژیایه: دوالیته‌یا ناسنامه‌یێ، چاوا ته ئه‌ڤ هه‌ر دو هێزێن دژبه‌ر ل هه‌ڤ ئانینه."
)ژ دهۆکێ هه‌تا گراتسێ: ئه‌ردنیگاریا دل(
وی گۆت، " نه‌مسا ڕێکووپێکی و به‌ده‌ویا گه‌ئۆمه‌تریک ئا ژیانێ دا من، فاسێ گه‌رماهیا مرۆڤێن ساده دا من، و مه‌کسیکایێ ته‌ڤی خزانیێ ب کێفخوه‌شیا خوه ئه‌ز ماتمایی هشتم. لێ کوردستان ئێشا خوه‌شک ما. هه‌ر جارا کو ئه‌ز ڤه‌دگه‌ریام وێ، من هیس دکر کو ئه‌ز ڤه‌دگه‌رم هه‌لبه‌ستا خوه یا یه‌که‌م. گه‌ر من فێری کر کو جیهان نه ته‌نێ ب چاڤان تێ دیتن، لێ ب دل تێ کفش کرن."
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ د ناڤبه‌را دو وه‌لاتێن جودا ده دژی: کوردستان، کو د دلێ وی ده یه، و نه‌مسا، کو پێنووسا وی هه‌مبێز دکه.
ئه‌و کورێ دو هاویردۆران ئه، ده‌نگه‌کی دوالیته‌یێ یه، کو زمانێ وی بێهنا چیایان ب ده‌نگێ ڤالسێ ڕه ته‌ڤلهه‌ڤ دکه، و هه‌لبه‌ستا وی هه‌م هه‌سره‌ت و هه‌م ژی ئه‌جێبمایینێ تینه بیرا مرۆڤ.
ئه‌و ڤێ یه‌کێ د یه‌ک ژ گه‌له‌ک هه‌ڤپه‌یڤینێن خوه ده ب زه‌لالی دیار دکه:
"ده‌ما کو ئه‌ز ل سه‌ر نه‌مسایێ دنڤیسم، ئه‌ز ب چاڤه‌کی کوردی دنڤیسم؛ ده‌ما کو ئه‌ز ل سه‌ر کوردستانێ دنڤیسم، ئه‌ز ب گیانه‌کی ئه‌ورۆپی دنڤیسم کو ل ڕێکووپێکی و ژیانێ دگه‌ره."
ب ڤی ئاوایی، ژ بۆ وی، سرگوونی ژ تراژه‌دیه‌کێ ڤه‌گوهه‌ریه په‌یامه‌کێ، ژ خه‌ریبیێ ڤه‌گوهه‌ریه پره‌که مرۆڤی کو ڕۆژهلات و ڕۆژاڤا، و وێژه و ژیانێ ب هه‌ڤ ڤه گرێدده. دبه کو ئاخافتنا ب وی ڕه بالکێش و درێژ به، وه‌کی کو مه به‌هس کر، لێ دڤێ ئه‌م ڕاوه‌ستن دا کو ل سه‌ر خه‌باتا وی یا وه‌رگه‌راندنێ بفکرن. هه‌ر چه‌ند هن که‌س ئیدیا دکن کو وه‌رگه‌راندنا هه‌لبه‌ستێ پر جاران واته‌یا وێ قه‌لس دکه، وێ نازک و بێ هه‌ست دکه، به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ کاری واته‌یا وه‌رگه‌رێن خوه بپارێزه، وان نێزیکی زمانێ وان ئێ ڕه‌سه‌ن بهێله و ژێهاتیبوونا خوه نیشان بده. گه‌له‌ک تشت ل سه‌ر وی هاتنه نڤیساندن، و نڤیسکار و ڕه‌وشه‌نبیرێن ناڤدار شاهدیێ دکن کو ئه‌و یه‌ک ژ وه‌رگێرێن مه‌زن ئه، کو ژ بۆ چالاکی، ڕێویتی و ڕێویتیێن خوه هه‌ق دکه.
د ناڤبه‌را هه‌لبه‌ست و وه‌رگه‌راندنێ ده
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ هه‌لبه‌ست ب زمانێن کوردی و ئه‌ره‌بی نڤیساندیه. هه‌لبه‌ستا وی یا یه‌که‌م ئا چاپکری د داویا سالێن ۱۹۷۰-ئان ده د ڕۆژنامه‌یا ئه‌ل-هادبائا یا مووسلێ ده ده‌رکه‌تیه. وی وه‌رگه‌راندنێ وه‌کی ئامووره‌ک دانووستاندنا چاندی ددیت، نه ته‌نێ ڤه‌گوهه‌زتنا زانینێ (وه‌کی کو وی ئه‌و نیشان کریه).
وی هه‌لبه‌ست ژ ئالمانی وه‌رگه‌راندیه ئه‌ره‌بی و کوردی ژ بۆ ئانتۆلۆژیا هه‌لبه‌ستڤانێن نه‌مساوی ب هه‌ر دو زمانان، و وی ئه‌ده‌بیاتا کوردی ژی وه‌رگه‌راندیه زمانێن دن. ئه‌و وه‌رگه‌راندنێ وه‌کی شێوه‌یه‌ک هونه‌ری دبینه، ب به‌رفره‌هی خه‌بتیه و به‌رده‌وام دکه کو د وه‌رگه‌راندنا ئه‌ده‌بی ده بخه‌بته. ئه‌و باوه‌ر دکه کو وه‌رگه‌راندن نه ته‌نێ ڤه‌گوهه‌زتنه‌ک ژ زمانه‌کی بۆ زمانه‌کی دن ئه، لێ ژ نوو ڤه زایینا نڤیسێ یه.
ئه‌و د ڤی واری ده دبێژه، "ده‌ما کو ئه‌ز وه‌ردگه‌رینم، ئه‌ز ل گیان دگه‌رم، نه ل په‌یڤێ. ئه‌ز هه‌ول ددم کو لێدانا هه‌لبه‌ستێ پشتی کو ئه‌و ده‌رباسی زمانه‌کی دن دبه زندی بهێلم. وه‌رگه‌راندنێ دلنزمیێ فێری من کریه، ژ به‌ر کو هه‌ر زمان نه‌ینکه‌ک جوودا یا ڕاستیێ یه." هه‌لبه‌ستێن وی خوه‌دی تۆنه‌ک زه‌لال و مرۆڤی نه، ژ هێرسێ بێتر به‌ر ب ڕامانێ ڤه مه‌یلدار ئن، و ژ سیاسه‌تێ به‌ر ب به‌ده‌ویێ ڤه. ده‌ما کو ئه‌م ڤێ یه‌کێ ئیدیا دکن، مه‌به‌ستا مه نه وه‌کی ئیدیایه‌ک ب خوه یه، لێ وه‌کی ڕاستیه‌ک به‌ربچاڤ کو ئه‌م د به‌رهه‌مێن وی یێن وێژه‌یی ده دبینن، ڕاستیه‌ک کو ژ هێلا گه‌له‌ک ڕه‌خنه‌گر و نڤیسکاران ڤه هاتیه چاره‌سه‌ر کرن.
نه‌رینێن ڕه‌خنه‌گران
ڕه‌خنه‌گر باوه‌ر دکن کو به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ نفشه‌ک نڤیسکارێن کورد ئێن ناڤنه‌ته‌وه‌یی ته‌مسیل دکه کو ژ سینۆرێن خوه یێن ته‌نگ ئێن ئه‌ردنیگاری ده‌رباس بوونه دا کو بێیی کو ده‌ڤ ژ کۆکێن خوه به‌ردن، ناسنامه‌یه‌ک گه‌ردوونی ب ده‌ست بخن.
ڕه‌خنه‌گره‌ک نه‌مساوی ل سه‌ر وی نڤیساند:
ئه‌و نه ته‌نێ ل سه‌ر وه‌لاتێ خوه دنڤیسه؛ ئه‌و دهێله کو خوه‌نده‌ڤان هیس بکه کو کوردستان وه‌لاته‌ک ژ بۆ هه‌ر که‌سی یه. ل جیهانا ئه‌ره‌بی، ئه‌و وه‌کی یه‌ک ژ که‌سایه‌تێن هه‌ری به‌ربچاڤ تێ هه‌سباندن کو وێژه‌یا ڕێویتیێ یا هه‌مده‌م ڤه‌ژاندیه، ژ به‌ر کو نڤیسێن وی هه‌لبه‌ست، ڤه‌گۆتن و ڤیزیۆنا فه‌لسه‌فی ته‌ڤلهه‌ڤ دکن. هه‌لبه‌ستڤانێ مه‌زن ئێ فاسی ئابده‌لکرم تاببال وی وه‌کی ئبن باتتوتا یێ کوردستانێ ب ناڤ کر، و ل سه‌ر وی گۆت:
"به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ د ناڤ..." کوردستان و نه‌مسایێ ده دژی، وه‌کی کو دل د ناڤبه‌را خه‌ون و ڕاستیێ ده دژی.
ژ یا به‌رێ، وی گه‌رماهیا ناسنامه‌یێ کشاند، و ژ یا پاشین، وی هونه‌را ڕێکووپێکی و ئازادیێ فێر بوو.
ئه‌و هه‌لبه‌ستڤانه‌ک ئه کو سینۆران ناس ناکه، د هه‌ر ئاخێ ده وه‌لاته‌کی پۆتانسیه‌ل و د هه‌ر مرۆڤی ده نه‌ینکه‌ک ژ بۆ یه‌کی دن دبینه.
ب پێنووسا خوه، جیهان ب ڕاستی ب چاڤێن کوردی تێ دیتن، ئانگۆ ب چاڤێن کو ژ به‌ده‌وی و مرۆڤاهیێ هه‌ز دکن.
بادال ڕه‌فۆ ئه‌ل-مه‌زووری: هه‌لبه‌ستڤانه‌ک کو وه‌لاتێ خوه د چه‌نته‌یه‌کێ ده هلدگره... و هه‌لبه‌ستێن خوه ل سه‌ر دیوارێن جیهانێ دنڤیسه.
د ده‌مه‌کێ ده کو گاڤ له‌ز دبن و کومپاس وندا دبه، ده‌نگه‌کی هه‌لبه‌ستی ژ سه‌رێ چیایان ده‌ردکه‌ڤه، د تایبه‌تمه‌ندیێن خوه ده ته‌ڤلیهه‌ڤیه‌ک ژ هه‌سره‌ت و ئه‌جێبمایینێ هلدگره، ب زمانه‌کی مینا چووکێن کۆچبه‌ر دنڤیسه... سینۆران ناس ناکه، ژ سرگوونیێ ناترسه.
_1.JPG)
بادال ڕه‌فۆ، هه‌لبه‌ستڤان-رێویێ کورد، کو پارزه‌مینان ده‌رباس کر و هه‌لبه‌ستێن ژ وه‌لاتێ خوه، کوردستانێ، و وه‌رگه‌رێن ژ زمانێن جیهانێ د چه‌نته‌یا خوه ده هلگرت، بوویه یه‌ک ژ ده‌نگێن هه‌ری به‌ربچاڤ کو ب ڕێیا وێژه، هونه‌ر و ڕێویتیێ پرێن تێگهیشتنێ د ناڤبه‌را گه‌لان ده ئاڤا دکه.
و ل سه‌ر وێژه‌یا ڕێویتیێ و چاوا ته‌ڤگه‌را دۆمدار باندۆرێ ل تێگهیشتنا وێ دکه. ژ بۆ چاند و ناسنامه‌یێ؟
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ دبێژه کو د ڕێویتیێن خوه ده ئه‌و ل خوه، گیانێ خوه، فکارێن خوه و وێنه‌یێن وه‌لاتێ خوه دگه‌ره، ب چه‌نته‌یێ خوه یێ پشتێ و کۆمه‌ک په‌لێن کاخه‌زێ یێن ڤالا ڕێویتیێ دکه کو چاڤدێریێن خوه ل وه‌لاتێن کو ئه‌و سه‌ردانا وان دکه ل سه‌ر وان دنڤیسه. ئه‌و دبێژه کو وێژه‌یا ڕێویتیێ په‌نجه‌ره‌یه‌ک ئه ل سه‌ر جه و دیرۆکێ ب ڕێیا جهێن جوودا، و کو ئه‌ڤ وێژه ته‌ڤلیهه‌ڤیه‌ک ژ ڤه‌گۆتنا دیرۆکی و چیرۆکبێژیێ یه دا کو تێگهیشتنه‌ک پێشکه‌فتی یا شارستانیێن کو مرۆڤاهیێ ژیان کریه پێشکێش بکه. ئه‌و د هه‌مان ده‌مێ ده وه‌کی یه‌ک ژ چاڤکانیێن هه‌ری گرینگ ئێن ئه‌ردنیگاری، جڤاکی و دیرۆکی تێ هه‌سباندن ژ به‌ر کو نڤیسکارێ ڕێویتیێ ئاگاهداریا خوه ژ چاڤدێریێن خوه یێن ڕاسته‌راست و وێنه‌یێن خوه دگره، نه‌ناسێ ڤه‌دکه، دگهیژه جهێ خوه، که‌ڤناریان ڤه‌دکۆله و ژ ئه‌زموونا دیرۆکێ کێفێ دگره. ئه‌و دبێژه، "هه‌ر گاڤه‌ک چیرۆکه‌ک هلدگره، و هه‌ر هه‌ڤدیتن چیرۆکه‌ک پۆتانسیه‌ل دگره. ڕێویتیا وێژه‌یی نه ته‌نێ داناسینا ڕێیان ئه، لێ به‌لێ هه‌ولدانه‌ک ئه کو مرۆڤاهی و جیهانێ ب ڕێیا گۆتن، وێنه و هه‌ستان وه‌ره فێم کرن." وێژه‌یا ڕێویتیێ تۆمارێ گیانێ به‌ری ئه‌ردنیگاریێ یه.
ژ گوندێن دهۆکێ بگره هه‌تا قه‌هوه‌خانه‌یێن ڤیانایێ، ژ چیایێن کوردستانێ بگره هه‌تا په‌راڤێن ئاتلانتیکێ، و ژ شکه‌فتێن شۆره‌شا مه‌کسیکایێ بگره هه‌تا قه‌فقاسیا، هیمالایا و چیایێ ئالبێ، به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ نه وه‌کی گه‌شتیاره‌ک ده‌رباسبوویی، لێ وه‌کی "شاهدێ مرۆڤی" ڕێویتی کر کو تایبه‌تمه‌ندیان تۆمار دکه، چیرۆکان دگره و وان ڤه‌دگوهه‌رینه هه‌لبه‌ستێن کو د بیرانینان ده دمینن. دۆستێ هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یان.
ئه‌ڤ د ئاخافتنا من ئا ده‌ه سال به‌رێ ده ب وی ڕه بوو، و ئه‌و ئیرۆ د ڤێ هه‌ڤپه‌یڤینا تایبه‌ت ده ڤێ یه‌کێ ژ نوو ڤه پشتراست دکه، کو ئه‌و ب مه ڕه ل سه‌ر هه‌لبه‌ست، ڕێویتی، وه‌لات، سرگوونی و مرۆڤێ کو ئه‌و د ناڤ گه‌له‌ک نه‌خشه‌یێن خوه ده لێ دگه‌ریا داخڤه...
ئه‌و "هه‌لبه‌ستێ وه‌کی پاساپۆرتا خوه یا مرۆڤی" دبینه. ده‌ما کو من ژێ پرسی کا ئه‌و جارنان چاوا خوه دیار دکه، وی گۆت، "ئه‌ز جارنان خوه وه‌کی هه‌لبه‌ستڤانه‌ک دبینم کو د ناڤبه‌را چاندان ده پران ئاڤا دکه." و ئه‌ڤ سه‌رناڤ ژ بۆ وی تێ چ واته‌یێ؟
ئه‌و دبێژه، "ئه‌و به‌ری کو ببه سه‌رناڤ به‌رپرسیاریه‌ک ئه. ئه‌ز باوه‌ر دکم کو هه‌لبه‌ست دکاره ببه زمانه‌ک هه‌ڤپار د ناڤبه‌را گه‌لان ده. ده‌ما کو ئه‌ز هه‌لبه‌ستا کوردی وه‌ردگه‌رینم ئالمانی، ئان ژی ل ڤیانایێ هه‌لبه‌ستان دخوینم، ئه‌ز هیس دکم کو ئه‌ز د ناڤبه‌را گیانێن کو به‌رێ قه‌ت نه‌هاتنه هه‌ڤ ده پرێن واته‌یێ ئاڤا دکم."
"ئه‌ز نه ته‌نێ ب گۆتنان دنڤیسم، لێ ب ڕێزگرتنا ژ بۆ یێن دن. پره‌ک ب که‌ڤران نایێ چێکرن، لێ ب نیه‌تێن باش تێ چێکرن."
د ده‌ربارێ سرگوونیێ ده، ئه‌م دیسا ڤه‌دگه‌رن وێ، کو ئه‌و باندۆره‌ک نه‌یینی دهێله، ب دووربوون، ڤه‌قه‌تاندن، هه‌سره‌تا کۆکێن خوه، و وندابوونا د ناڤ وان هه‌ستان ده. تو چاوا ل سرگوونیێ دنه‌ری و چاوا پێ ڕه مژوول دبی؟ ئه‌و هشکی، سرگوونی یه، ئان ژی جهه‌کی ئازادیێ یه؟
"سرگوونی نه دژمنێ من ئه... لێ مامۆسته‌یێ من ئه."
ئه‌و دبێژه، "سرگوونیێ فێری من کر کو ئه‌ز چاوا خوه ژ ده‌رڤه ببینم. د ده‌ستپێکێ ده، ئه‌و دژوار بوو، مینا زڤستانه‌ک درێژ ئا ڤیانایێ، پاشێ ئه‌و بوو هه‌ڤال، بێده‌نگیا کو من هه‌وجه دکر دا من کو ئه‌ز بنڤیسم. سرگوونی نه سرگوونی یه، لێ جه‌رباندنه‌ک گیان ئه. د وێ ده، هوون واته‌یا مالێ ژ نوو ڤه پێناسه دکن."
ئه‌ز هه‌ر تم دبێژم: مال نه ته‌نێ جهێ کو هوون لێ ژ دایک بوونه یه، لێ جهێ کو هوون خوه وه‌کی مرۆڤه‌ک بێکێماسی دبینن ئه.
من هه‌ول دا کو د ڤێ سه‌رده‌ما له‌زا، ته‌کنۆلۆژیێ و هشێ چێکری ده هه‌لبه‌ستێ چاره‌سه‌ر بکم. گه‌لۆ دێ چ ببه ژ هه‌لبه‌ستێ؟
وی به‌رسڤ دا کو هه‌لبه‌ست ژ پێشڤه‌چوونێ ناترسه ژ به‌ر کو ئه‌و به‌ری ماکینه‌یان هه‌بوو و دێ پشتی وان بمینه. دبه کو مه‌دیا بگوهه‌رن، لێ هه‌لبه‌ست دێ وه‌کی شه‌وقا یه‌که‌م د دلێ مرۆڤان ده بمینه. هشێ چێکری دکاره نڤیسه‌ک بنڤیسه، لێ ئه‌و نکاره "ئێشێ" بنڤیسه.
هه‌لبه‌ست نه په‌یڤێن ڕێزکری نه، لێ له‌رزینه‌ک د گیان ده یه، و ماکینه له‌رزینێ ناس ناکن.
د داویا ڤێ ڕێویتیا خوه‌شک ئا د کووراهی و نیقاشێن به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ ده، من ژێ پرسی، "کیژان خه‌ون هین ژی ل به‌ندا ته یه؟"
(خه‌ونێن کو هێژ نه‌هاتنه نڤیساندن) ئه‌ز خه‌یال دکم کو موزه‌خانه‌یه‌ک مرۆڤی یا ڕێویتی و به‌رهه‌مێن کو من به‌رهه‌ڤ کرنه ئاڤا بکم، کو وێنه و هه‌لبه‌ستێن ژ هه‌می چاندان تێ ده هه‌بن، دا کو مرۆڤ بزانن کو به‌ده‌وی زمان ناس ناکه، و دا کو دیرۆکا کوردستانێ وه‌ره زانین.
ئه‌ز هه‌ر وه‌ها خه‌یال دکم کو ل وه‌لاتێ خوه ژ کافه‌یان بێتر پرتووکخانه‌یان ببینم، و زارۆک فێر ببن کو ڕێویتی ب پرتووکه‌کێ ده‌ست پێ دکه.
مه سۆهبه‌تا خوه ب هه‌لبه‌ستێ ده‌ست پێ کر، و ئه‌م ئێ وێ ب هه‌لبه‌ستێ ژی بقه‌دینن، د گۆتنێن وی یێن داوین ده د داویا ڤێ هه‌ڤپه‌یڤینێ ده، ئان ژی ڕاستر، ڤێ ڕێویتیا د ناڤبه‌را گیانێ هه‌لبه‌ستڤانه‌کی و گیانه‌کی کو ژ سالان و جهێن کو ئه‌و لێ ده‌رباس بوونه وه‌ستیایه.
وی گۆت، "خه‌ونێ سێوی نه‌هێلن."
"ب به‌رفره‌هی بخوینن، و ب گیانێن خوه ڕه ڕێویتیێ بکن گه‌ر شه‌رت و مه‌رج ده‌ستوورێ نه‌دن لنگێن وه کو وێنا بکن."
"ئوو بنڤیسه... ژ به‌ر کو نڤیساندن به‌رخوه‌دانه‌ک نه‌رم ل دژی نه‌باشیێ یه."
"ژ بۆ من، ئه‌ز ئێ به‌رده‌وام بکم ب نڤیساندن، ڕێویتیێ و خه‌یالکرنێ، ژ به‌ر کو هه‌لبه‌ست - ب ته‌نێ - ته‌نێ مالا من ئه کو ده‌ریێن خوه ژ که‌سی ڕه ناگره."
"هه‌ر هه‌لبه‌سته‌ک کو ئه‌ز ناکشم نه‌خشه‌یه‌ک گیانێ من ئه...
و هه‌ر ڕێویتیه‌ک کو ئه‌ز دژیم ماله‌ک ده‌مکی یه ل وه‌لاته‌کی کو قه‌ت ب داوی نابه." و دڤێ ئه‌ز گۆتنه‌ک داوین لێ زێده بکم، کو ئه‌ز ئێ ب کورتاسی بێژم. ئه‌ز وێ وه‌کی بنگه‌ها که‌د و دلسۆزیا هه‌لبه‌ستڤانه‌کی دبینم، ژ به‌ر کو ڕۆلا وی وه‌کی هه‌لبه‌ستڤان، وه‌رگێر و ڕێوییه‌ک به‌ر ب نه‌مسایێ ڤه ب چه‌ند ئالیێن گرینگ ڤه گرێدایی یه، ژ به‌ر مایینا وی یا درێژ ل ور و خه‌باتا وی یا چاندی یا جهێره‌نگ.
نڤیساندنا ل سه‌ر نه‌مسایێ و ڕێویتیێن وی یێن به‌ر ب وێ و ژ وێ: به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ د وارێ وێژه‌یا ڕێویتیێ ده دخه‌بته، و ب ڕێیا نڤیس و چاڤدێریێن خوه، ئه‌و وێنه‌یه‌ک نه‌مسایێ و ژیانا ل ور ڤه‌دگوهه‌زینه، ژ بلی پارڤه‌کرنا ئه‌زموونێن خوه یێن ل سه‌ر ڕێویتیێن خوه یێن ناڤنه‌ته‌وه‌یی، کو ئه‌و ژ نه‌مسایێ ده‌ست پێ دکه ئان ڤه‌دگه‌ره وێ، ب ڤی ڕه‌نگی دمه‌نه‌ک گه‌ردوونی ل وێژه‌یا ڕێویتیێ یا ئاوستریایی/ئه‌ره‌بی زێده دکه.
بالیۆزێ چاندی: ئه‌و وه‌کی بالیۆزێ کورد ژ بۆ باژارێ گراتس و هه‌رێما شتایمارک ئا نه‌مسایێ یا ب ڕۆژهلات ڤه گرێدده ، و ب ڕێیا کارێن خوه دخه‌بته کو نه‌مسایێ ب ڕۆژهلات ڤه گرێبده. ئارمانجێن ڕێویتی و نڤیسێن وی ئه‌و ئه کو شارستانی و چاندا گه‌لێ خوه و وه‌لاتێ خوه (کوردستان و ئراق) بگهینه جیهانێ، و خوه‌نده‌ڤانان ب چاندێن دن ئێن کو ئه‌و سه‌ردانا وان دکه بده ناسین، و په‌رسپه‌کتیفه‌ک بێهه‌مپا ل سه‌ر چاڤدێریێن خوه پێشکێش دکه. وه‌رگه‌راندنا وێژه‌یا نه‌مسایێ: وه‌کی وه‌رگێره‌ک، وی به‌رهه‌مێن گرینگ ئێن وێژه‌یی یێن نه‌مسایێ، ب تایبه‌تی "ئانتۆلۆژیا هه‌لبه‌ستڤانێن نه‌مسا"، وه‌رگه‌راندیه ئه‌ره‌بی و کوردی، ب ڤی ڕه‌نگی پره‌ک چاندی د ناڤبه‌را وێژه‌یا نه‌مسا و ته‌ماشه‌ڤانێن ئه‌ره‌ب و کورد ده چێکریه.
هه‌بوونا چاندی ل نه‌مسا: ئه‌و ئه‌ندامێ یه‌کیتیا ڕۆژنامه‌ڤانێن نه‌مسا و یه‌کیتیا نڤیسکارێن نه‌مسا یه، کو ب ڕێیا چالاکیێن خوه و خوه‌ندنا هه‌لبه‌ستان ب کوردی، ئه‌ره‌بی و ئالمانی به‌شداریا خوه یا ڕاسته‌راست د قادا چاندی یا نه‌مسا ده و باندۆرا خوه نیشان دده.
ب کورتاسی، به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ وه‌کی ڕێوی، وه‌رگێر و چاندی به‌شداری وێژه‌یا ڕێویتیێ ژ و به‌ر ب نه‌مسا ڤه دبه، و نه‌مسایێ هه‌م وه‌کی خالا ده‌ستپێکێ و هه‌م ژی وه‌کی جهێ گهیشتنێ ژ بۆ به‌رهه‌مێن خوه یێن وێژه‌یی و چاندی یێن کو ڕۆژهلات و ڕۆژاڤا ته‌ڤلهه‌ڤ دکن بکار تینه.
ده‌ما ڕۆژ دچه ئاڤا، ئه‌ل-مه‌زووری پرتووکا خوه دقه‌دینه، لێ باندۆرا هه‌ڤدیتنێ دمینه. هه‌ر باژارێ کو وی زیاره‌ت کریه، هه‌ر که‌سێ کو ئه‌و پێ ڕه هه‌ڤدیتن کریه و هه‌ر ئه‌زموونا کو ئه‌و ژیایه ژ بۆ مه بوویه ڕۆناهیه‌ک ڕێبه‌ر. ئه‌و دبێژه، ڕێویتیا ڕاستین نه ته‌نێ ل سه‌ر نه‌خشه‌یان ئه، لێ د دلان ده، د چاندێ ده و د لێگه‌رینا دۆمدار ئا به‌ده‌وی و مرۆڤاهیێ ده یه.
به‌ده‌ل ڕه‌ڤۆ گۆتنێن خوه ب ڤێ گۆتنێ ب داوی دکه:
"رێوی نه ژ بۆ کو ژ جیهانێ بره‌ڤه، لێ ژ بۆ کو نێزیکی وێ ببه، دووری و دلان بگهینه هه‌ڤ و ب هه‌ر گاڤه‌کێ ڕێزه‌ک مرۆڤاهیێ بنڤیسه، ڕێویتیێ دکه."
_1.jpg)
- 24 خوێندنەوە
