بيرئانينا سه‌يدايێ تيرێژ (1923 – 2002) کۆنێ رەش

دياري ژ (رێخستنا ژنا کوردي ئازاد) رە کو بيرانينا 11مينا کۆچکرنا سەيدايێ (تيرێژ) ل باژارێ قامشلۆ پێکئانين و ژ (بەژنێ) رە، ئەڤ کەچا کوردا کو ب ھێڤي و ھسرەتا باژارێ قامشلۆيە.. باژارێ جەگەرخوين و مھەمەد شێخۆيە.

سەيدايێ تيرێژ ھەلبەستڤانەکي کوردە ژ نفشێ کەڤن، ئەو نفشێ کو ژ دەستپێکێ دە پيش ب نڤيساندنا کوردي لاتيني کريە. رۆژا ئيرۆ پرانيا وي نفشي کۆچکرنە وەک: مير جەلادەت بەدرخان، د. کاميران بەدرخان، قەدري جان، رەشيدێ کورد، ئۆسمان سەبري، جەگەرخوين، م. ئەھمەد بۆتي، مەڵە ئەبدولھادي، مەڵە ئەھمەدێ نامي. سەيدايێ تيرێژ ژي، ھەڤال و ھۆگرێ ڤان کەسان بوو و ب وان رە کەتيە کار و بارێ خەبات و بەرخوەدانێ و د مەيدانا زمان، تۆرە و رەوشەنبيرييا کوردي دە خەبتييە؛ ب تەيبەتي نڤيساندنا ب زمانێ کوردي و ژ وي ھەيامێ دوور ڤە بەرھەمێن خوە د کۆڤارێن بەدرخانيان دە بەلاڤکرنە، ئەو کۆڤار و رۆژنامەيێن کو د ناڤبەرا سالێن(1932-1946) ئان دە ل شامێ و بێرووتێ چاپ و بەلاڤدبوون، وەک (ھاوار و رۆناھي) ل شامێ، د بن بەرپرسياريا مير جەلادەت بەدرخان دە، (رۆژا نوو و ستێر) ل بێرووتێ د بن پرسياريا د. کاميران بەدرخان دە. ژ وێ ھنگێ ڤە دان و ستاندن و تێکليێن سەيدايێ تيرێژ ب رەوشەنبير، وەلاتپارێز و کولتورا گەلێ کورد ڤە ھەبوو و د ناڤ رەفێن رەوشەنبيرێن کوردان دە خەبات و بزاڤ کريە.. ھێژايي گۆتنێيە کو سەيدايێ تيرێژ د سالا 1942 ئەندامەک بوو ژ ئەندامێن پارتيا (خۆيبوونێ) ل باژارێ ئاموودێ وھا ژ ھنگە ڤە تا رۆژا داوي، پێنووسا سەيدايێ تيرێژ نە راوەستيايە و ھەر و ھەر پێنووسێ وي، کول، خەم و ژانێن گەلێ کورد ب دەوێتا رەش و شين نڤيساندييە، ھەم ژي پەسنێ گەلێ کورد، نەورۆز و سەرسالا کوردان، چيا و نەوالێن کوردستانێ دايە. ژ رۆژا کو سەيدايێ تيرێژ، بيرەوەر بوويە، د رەوشا گەلێ خوە دە پۆنژييە و خەمێن گەلێ کورد خوارنە وەک کو ديارە، تەڤ شين و شاديێن کوردان د مەھا ئادارێ دە نە، تا ب کۆچکرنا سەيدايێ تيرێژ ژي، د 23ێ ڤێ مەھێ دە بوو. ئانگۆ ئەڤ 11 سالن کو سەيدايێ تيرێژ ژ ناڤ مە بارکريە.

ب ڤێ ھەلکەفتنێ کێفخوەش دبم کو وە سەروەختي باندۆرا سەيدايێ تيرێژ د ناڤ ھەلبەستڤانێن کوردێن بنخەتێ دە بکم.

وەک کو ھوون تەڤ دزانن، د داويا سالێن 1970ي دە و دەستپێکا سالێن 1980ي دە، پشتي کو کوردێن مە ژ باکور و باشووور سرگوون و مشەختي بنخەتێ بوون، ھنگێ گەشبوونەک رەوشەنبيري و شياربوونەک زمانھەزي - خورتر ژ بەرێ - د ناڤ مە کوردێن بنخەتێ دە پەيدا بوو و سەرێ خوە ببلندي راکر.. ھنگێ پرانيا مە، ناڤێ جەگەرخوين، مەلايێ جزيري، ئەھمەدي خاني و فەقەھێ تەيران بھيستبوو و ناسکربوو.. لێ ڤێ پاشيێ، ب رێکا دەنگێ بھشتي مھەمەد شێخۆ و سترانێن وييێن ژ گۆتنێن سەيدايێ تيرێژ وەک:

فرياد و سەد ئاخ و ئەمان

ئەز کەتم بەر ئێش و بەلا...

ئان:

ئەرێ شووخێ ئەرێ جانێ

تو وەر دام بچنە سەيرانێ...

ئەم سەروەختي ناڤێ سەيدايێ تيرێژ و ھەلبەستێن وي بوون و وھه‌تا کو ديوانا (خەلات) د سالا 1984 ئان دە چاپ و بەلاڤ بوو و د پەي رە (زۆزان) و (جوودي) و .. ھەم ژي ئەم ب دەنگێ سايد گاباري و ڤێ ھەلبەستا سەيدايێ تيرێژ، ئەڤا کو جھێ خوە د دلێ گوھداران دە ب خورتي ھشتيە و باندۆرا وێ د جڤاتا کوردي دە ھەيە:

ئەي بلبلێ دلشادي وەر بەس بکە فيخان

دەردێ مە گرانە برا، برينا مە کورە..

وھا پشتي کو ھەلبەستێن سەيدايێ تيرێژ ب دەنگێ مھەمەد شێخۆ، سايد گاباري و گەلەک دەنگبێژێن کوردانيێن دن ھاتن گۆتن، ئەو کەسێن کورديێن کو ئەڤيندارێن پەيڤا کورديا رەسەن بوون، دانە سەر شۆپا سەيدايێ تيرێژ و خوەستن کو ئەو ژي مينا وي و سەيدايێ جەگەرخوين، يووسف بەرازي، ئومەرێ لالێ ببن ھەلبەسڤان..و وھا د ڤێ ناڤێ دە باندۆرا ھەلبەستێن تيرێژ بەز و ئەشکەرە بوو..

د بەرزبوونا ناڤێ سەيدايێ تيرێژ دە و ناڤێن مينا وييێن ل ژۆر مە گۆتن، و ب چاپکرنا ديوانێن وان رە، ئەڤيندارێن زمانێ کوردي و ھەزکەرێن ھوناندنا پەيڤا کوردي، پەيدا بوون و ب بەلاڤبوونا زمانێ کوردي و تۆرەيێ رە گەلەکان دانە سەر شۆپا سەيدايێ تيرێژ و جەگەرخوين.. تا کو ڤێ پاشيێ، نفشەکي نوو ب رەنگەکي نووژەن بەرھەمێن خوەيێن ھەلبەستي ھوناندن..

ب ھاتنا ڤي نفشێ نوو رە، نەخاسم ئەوێن کو سەروەختي وێژە و چاندا گەلێن جيران بوون و ب زمانێن وان جيرانان توورکێ خوە ژ رەوشەنبيريێ داگرتبوون، وان ژي ب رەنگێ نووژەن ھەلبەستێن خوە دانين ويێن وەک تيرێژ، جەگەرخوين، يووسف بەرازي، ئۆمەرێ لالێ و ئەھمەدێ شێخ سالھ مان ژ کلاسيکێن کوردان..تەڤي کو ھێژي گەلەک ژ خۆرتێن مە، ب رەنگێ کلاسيک د بن باندۆرا جەگەرخوين و تيرێژ ويێن مايين دە ھەلبەستێن خوە دھونن.. ھەم ژي وەک کو ديارە ھەر و ھەر وێ جووداھي د ناڤبەرا کلاسيک و نووژەن دە ھەبە.. بەلە ھەر سەيدايێ تيرێژ دمينە خوەديێ باندۆرەکە جيگرتي د ناڤ خۆرت و کەچان دە..

ب ڤێ ھەلکەفتنا 11 سالي ژ کۆچکرنا سەيدايێ تيرێژ ئەم بھوشتا رەنگين وەک مال ژێرە دخوازن و بەلا سەرێ مالباتا وي، گەلێ کورد و ئەڤيندارێ وي ساخ بە.